Vrijheid en verdriet in foto’s
In mei is het 75 jaar geleden dat de provincie Noord-Holland werd bevrijd. Naast verhalen en geschiedenislessen zijn het vooral films en foto’s die de Tweede Wereldoorlog voorstelbaar maken voor naoorlogse generaties.
Daarom ging de provincie op zoek naar 50 foto’s die samen een goed beeld van de Tweede Wereldoorlog in Noord-Holland vormen. Elke foto vertelt een bewogen verhaal. &Holland licht er 5 verhalen uit.
Verzet
Het verzet had altijd twee kanten: niets doen betekende de Duitse bezetting accepteren, acties betekenden soms dat onschuldige burgers geschaad werden.
Het is daarom heel bijzonder dat deze foto bestaat. De foto is gemaakt door Carl Hulscher in de eerste maanden van 1945. Hij toont Dick Neijssel en Ada Kruimink die in Amsterdam een daad van verzet plegen op klaarlichte dag en midden op straat. Dat is uniek. De meeste verzetsdaden vonden ’s nachts of achter gesloten deuren plaats. Hoe meer in het zicht, hoe meer kans er was om opgepakt te worden.
Dick Neijssel plakt een pamflet van ‘De Waarheid’, een communistische verzetskrant, op een lantaarnpaal. Deze acties werden in groepjes van twee gedaan. De eerste smeerde behanglijm op een paal, de tweede persoon plakte het pamflet erop. Het lettertype van zo’n pamflet moest groot zijn. Burgers konden niet blijven staan om te gaan lezen. Ook dat werd gezien als verzet. Via zo’n pamflet werd in 1 of 2 zinnen belangrijk nieuws gedeeld. Zo kregen Amsterdammers informatie over bijvoorbeeld waar de geallieerden zich bevonden.
Het verzet tegen de Duitse bezetters kwam in Nederland langzaam op gang. Het begon met het maken van krantjes en stencils. Maar naarmate de maatregelen vanuit de Duitsers heftiger werden, groeide ook het verzet.
Simone Walvisch, museumdocent bij het Verzetsmuseum, zegt hierover: “Individuele verzetsdaden waren belangrijk. Niet alleen om aan de Duitsers te laten zien dat je de bezetting niet accepteerde, maar om die boodschap ook aan je omgeving te laten zien. Je moest zichtbaar maken dat je tegen de Jodenvervolging bent. Het had geen zin om thuis te zitten.”
In verzet komen, stelde je ook voor een duivels dilemma. Het bracht jezelf in gevaar. Maar je bracht ook anderen in gevaar. Verzet leidde bijna altijd tot represailles, ook voor onschuldige burgers. Als spoorwegen kapot werden gemaakt door het verzet, staken Duitse soldaten de huizen van burgers naast het spoor in brand. Als wraak op het doodschieten van een soldaat, werden gevangen genomen verzetsleden gefusilleerd. En soms werden zelfs niet-verzetsmensen gefusilleerd, simpelweg omdat ze op de verkeerde plaats op het verkeerde tijdstip waren.
Dagelijks leven
Het wordt wel eens vergeten maar tijdens de oorlog hadden veel mensen een redelijk normaal dagelijks leven. Dat gold zeker aan het begin van de oorlog. Mensen sportten, speelden buiten en gingen naar de bioscoop. Toch valt er iets bijzonders op als je foto’s bekijkt over het dagelijks leven: er zitten opvallend veel foto’s bij van kinderen.
Deze foto is genomen in Zandvoort in mei 1942. De kinderen zijn waarschijnlijk gisteren nog naar het strand geweest. Het is warm, en vandaag willen ze graag weer. Ze hebben hun spulletjes bij zich en hun zwemkleding al aan. Maar ze blijven vertwijfeld staan. Ze zien opeens grote ‘Spaanse Ruiters’, driehoeken van staal met prikkeldraad er overheen. Deze Spaanse Ruiters moeten landingen van geallieerden tegengaan. De Duitsers hebben het strand tot Sperrgebiet verklaard. En dus mogen gewone burgers er niet meer komen.
De foto is tekenend voor veel foto’s van het dagelijks leven tijdens de oorlog: er staan kinderen op.
Naarmate de oorlog vorderde werden namelijk steeds meer mannen opgeroepen voor de Arbeidsinzet, ze moesten gedwongen werken voor de Duitsers. Er waren dus minder volwassen mannen op straat. En veel volwassenen vrouwen waren bezig met de extra taken die op hun schouders terechtkwamen na het wegvallen van hun echtgenoten. Voor kinderen ging het ‘normale’ leven tot op zekere hoogte door, zeker in de eerste jaren van de oorlog. Voor de kinderen op deze foto waarschijnlijk tot de dag dat de foto genomen werd.
En dat is wat de foto’s van kinderen ook laten zien: kinderen zijn de dupe van oorlog. In dit geval van maatregelen waardoor ze niet meer naar het strand kunnen. Maar ook de dupe van de hongerwinter, waarin ze met een lepel voedsel uit tonnen moeten schrapen, de dupe van heftige dingen die ze soms op straat zien, zoals razzia’s en fusillades. De foto toont vertwijfelde kinderen en laat de onschuld zien die ten onder gaat.
Bron: Paul Olieslagers en Alexander de Bruin, tijdens ‘De Tweede Wereldoorlog in 50 foto’s’
Militaire strijd en bevrijding
Deze foto is genomen in Zaandam in mei 1945. De personen op de foto zijn onbekend, maar het is een indringende foto die in heel Nederland gemaakt had kunnen worden. Overal werden in de meidagen na de oorlog meisjes die tijdens de oorlog omgingen met Duitse militairen publiekelijk kaalgeschoren. Deze wraakacties waren niet zachtzinnig. Veel meisjes liepen blauwe plekken en verwondingen op. Als gevolg kwamen hoeden met een brede rand in de mode, die het korte haar verborgen.
De meisjes op dit soort foto’s werden uitgescholden voor moffenmeiden of moffenhoeren. Een stigma dat hen de rest van hun leven zal achtervolgen. Ze werden tijdens en na de oorlog gezien als ‘seksueel collaborateur’ en hun gedrag werd bestempeld als onvaderlands, omdat ze niet trouw zouden zijn aan de natie. Het werd gezien als heulen met de vijand.
De jongens die het meisje vasthouden lijken plezier te hebben in hun acties. Ze laten kale plekken achter en gebruiken naast een schaar een mes om het haar af te snijden. Het toont een bevolking die opgaat in hun wraakactie. Archeoloog Arjen Bosman zegt hierover: “Het is de pure frustratie van een onderdrukte massa die tot uiting komt en wordt botgevierd op een relatief weerloze groep.”
Deze foto laat ons beseffen hoeveel tijd er is verstreken sinds de bevrijding. We kijken namelijk inmiddels anders naar deze gebeurtenis dan de jongeren die er op staan. Er was in de meidagen van 1945 alleen ruimte voor goed of fout. Nu komt er langzaam meer ruimte voor grijstinten. Toch was er ook in die tijd al twijfel over de behandeling van deze meisjes. Een Zaandamse vrouw schrijft hierover in haar dagboek: “De moffen zijn weg, maar hun manieren nog niet.”
Bron: Wie geschoren wordt moet stil zitten – Monika Diederichs (2015)
Vervolging en uitsluiting van Joden, Roma, Sinti en andersdenkenden
Deze foto vertelt een bijzonder verhaal uit de Haarlemmermeerpolder. Hij is genomen op de boerderij van de familie Boogaard. De familie Boogaard verborg tot oktober 1943 zo’n 70 onderduikers op hun boerderij bij Nieuw-Vennep. Hoofd van de familie, Johannes senior, was overtuigd gereformeerd en vond dat hij vanuit zijn geloof de Joden moest helpen.
Op 6 oktober 1943 ging het echter mis, bij toeval. De politie deed een inval op de boerderij, op zoek naar illegaal geslacht vlees. Het was verboden om vlees en ander voedsel te verhandelen op de zwarte markt. Tijdens deze controle liepen de politiemannen een schuur in waar 20 Joodse kinderen bijeen zaten. Een van de niet-Joodse onderduikers raakte in paniek en schoot een van de agenten dood. De ander sloeg daarop alarm en in een mum van tijd werd de hele omgeving afgezet.
De 34 volwassenen, van wie een deel op de foto staat, werden allemaal ontdekt en gevangen genomen. Op de foto zie je hen op de grond liggen, in afwachting van hun transport. Geen van hen overleefde de oorlog. Ook Johannes senior en zijn zoon Piet werden vermoord in een concentratiekamp.
De 20 kinderen wisten te vluchten met een van de andere zonen van Johannes senior. Ze verstopten zich in een sloot, stonden daar urenlang tot hun hoofd in het water en werden niet gevonden. Deze foto is gemaakt door de Ordnungspolizei en later in de oorlog door een Nederlander achterover gedrukt.
Bron: Bas von Benda Beckmann, tijdens ‘De Tweede Wereldoorlog in 50 foto’s’
Duitse aanwezigheid, collaboratie en aanpassing
In 1939 begon de mobilisatie. 10 mei 1940 werd Nederland binnengevallen door de Duitsers en 14 mei capituleerde Nederland na het bombardement op Rotterdam. Nederland hoorde toen bij het Derde Rijk. Na de capitulatie ‘nazificeerde’ de samenleving geleidelijk. Joden mochten op steeds minder plekken komen, er kwam een avondklok, er werden razzia’s gehouden en mannen moesten hun fiets inleveren.
En de Nederlanders? Veel van hen pasten zich aan de nieuwe situatie aan. Althans zo leek het. En zo lijkt het ook op deze foto. Dit is de Dam in Amsterdam, waar een onbekende vrouw en kind gefotografeerd worden door de heer A.L.C. Knook. Het is 1941 en ondanks dat de oorlog in volle gang is, is de Dam nog steeds een toeristische trekpleister. Archeoloog Arjen Bosman vertelt: “Er stond altijd wel een beroepsfotograaf die aanbood foto’s te maken. Later kon je in de fotozaak een afdruk kopen.”
Het lijkt erop dat de mensen op de foto de bezetting van zich af lieten glijden. Alleen de aanwezigheid van Duitse militairen en Duitse richtingborden duiden op de oorlog. De borden verwijzen naar verschillende Duitse instanties.
Arjen Bosman: “Feldzeugstab 34 verwijst naar de stafeenheid die voor de opmars zorgde. Zij zijn na 1941 naar Rusland verplaatst.” De Ortskommandantur, een militaire versie van een burgemeester, hield zich bezig met het in bezit nemen en gebruiken van openbare gebouwen door het leger. Opmerkelijk is dat de pijl met ‘naar schuilplaats’ alleen in het Nederlands is geschreven, zonder Duitse vertaling.
Maar het meest interessante aan deze foto zijn niet de mensen die staan te lachen naar de camera, en ook niet de reeks extra richtingaanwijzers die de Duitsers hebben opgehangen. Nee, het is het Nederlandse reclamebord erachter.
Als je goed kijkt zijn er twee verstrengelde ringen te zien met de tekst: De Goud- en Zilvervloot is onoverwinnelijk. Mogelijk gewone reclame. Maar misschien ook een onopvallende daad van verzet, verwijzend naar de Zilvervloot die Piet Hein in 1628 veroverde. Een underdog die tijdens de oorlog met Spanje, toch een overwinning behaalde. Metaforischer kan haast niet.
De 50 foto’s reizen als pop-up expositie door de provincie tijdens de maand van de vrijheid in april 2020. De landelijke tentoonstelling, samengesteld uit foto’s uit alle provincies en de overzeese gebieden, is in april te zien in de Tweede Kamer. De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s wordt uitgevoerd door het NIOD, in opdracht van Platform WO2, en is mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van VWS en het vfonds.